आजको डिजिटल युगमा नेपालले सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ। इन्टरनेट र स्मार्टफोनको व्यापक प्रयोगले मानिसहरूको जीवनलाई सहज बनाएको छ, तर यससँगै साइबर खतराहरू पनि तीव्र रूपमा बढिरहेका छन्। नेपालमा साइबर अपराधका घटनाहरू दिनप्रतिदिन बढ्दै गएका छन्, जसले व्यक्तिगत, व्यावसायिक र सरकारी क्षेत्रमा गम्भीर जोखिम निम्त्याइरहेको छ। यो लेखमा नेपालमा व्याप्त प्रमुख साइबर खतराहरू, तिनका कारणहरू, प्रभावहरू र समाधानका उपायहरूबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिनेछ।

नेपालमा साइबर खतराहरूको अवस्था

नेपाल प्रहरीको साइबर ब्यूरोका अनुसार, पछिल्लो समय साइबर अपराधका उजुरीहरू उल्लेखनीय रूपमा बढेका छन्। सन् २०२३ मा मात्रै करिब ५,००० साइबर अपराधका उजुरी दर्ता भएका थिए, जसमध्ये १६ प्रतिशत सेक्सटोर्सनसँग सम्बन्धित थिए। सामाजिक सञ्जाल, अनलाइन ठगी, ह्याकिङ, र डाटा चोरी जस्ता अपराधहरू सबैभन्दा प्रचलित छन्। यी खतराहरूले व्यक्तिको गोपनीयता, आर्थिक सुरक्षा र राष्ट्रिय सुरक्षालाई समेत चुनौती दिइरहेका छन्।

नेपालमा साइबर खतराहरूको वृद्धिको प्रमुख कारण डिजिटल प्रविधिको तीव्र विस्तार र साइबर सुरक्षासम्बन्धी जनचेतनाको कमी हो। धेरैजसो नेपालीहरूले इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग मनोरञ्जनका लागि गर्ने गर्छन्, तर साइबर अपराधबाट बच्ने उपायहरूबारे पर्याप्त जानकारी राख्दैनन्। साथै, सरकारी र निजी क्षेत्रमा साइबर सुरक्षाको पूर्वाधार कमजोर हुनुले पनि यी खतराहरूलाई बढावा दिएको छ।

प्रमुख साइबर खतराहरू

नेपालमा देखिएका प्रमुख साइबर खतराहरूलाई निम्नानुसार वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:

१. सामाजिक सञ्जालमा आधारित अपराध

सामाजिक सञ्जालहरू जस्तै फेसबुक, टिकटक, इन्स्टाग्राम, र टेलिग्राम नेपालमा साइबर अपराधको प्रमुख माध्यम बनेका छन्। यी प्लेटफर्महरूमा हुने अपराधहरूमा निम्न कुराहरू समावेश छन्:

• साइबर बुलिङ: अनलाइन गालीगलौज, अपमानजनक टिप्पणी, र धम्की दिने कार्यहरू।
• सेक्सटोर्सन: व्यक्तिसँग अश्लील भिडियो कल रेकर्ड गरेर ब्ल्याकमेल गर्ने र पैसा असुल्ने।
• ह्याकिङ र फेक प्रोफाइल: सामाजिक सञ्जाल खाता ह्याक गर्ने वा नक्कली प्रोफाइल बनाएर ठगी गर्ने।
• अनलाइन मानहानी: कसैको चरित्र हत्या गर्न झूटा पोस्टहरू प्रकाशन गर्ने।

२. अनलाइन ठगी

अनलाइन ठगीका घटनाहरू नेपालमा तीव्र रूपमा बढिरहेका छन्। यस्ता ठगीहरूमा निम्न कुराहरू पर्छन्:

• फिसिङ: नक्कली इमेल वा म्यासेज पठाएर प्रयोगकर्ताको बैंक खाता वा पासवर्ड चोर्ने।
• लटरी स्क्याम: “तपाईंले लटरी जित्नुभयो” भन्दै पैसा माग्ने।
• अनलाइन जागिर घोटाला: नक्कली जागिरको प्रलोभन देखाएर पैसा असुल्ने।
• क्रिप्टोकरन्सी ठगी: अनलाइन जुवा वा क्रिप्टोकरन्सीमा लगानीको बहानामा ठगी गर्ने।

३. ह्याकिङ र डाटा चोरी

ह्याकिङ नेपालमा साइबर अपराधको गम्भीर रूप हो। सरकारी वेबसाइटहरू, बैंकहरू, र निजी कम्पनीहरूका सर्भरहरू ह्याक हुने घटनाहरू बारम्बार भइरहेका छन्। सन् २०१९ मा करिब २,००० सरकारी वेबसाइटहरू एकैपटक ह्याक भएका थिए, जसले नेपालको साइबर सुरक्षाको कमजोर अवस्था उजागर गरेको थियो। साथै, व्यक्तिगत डाटा चोरी, जस्तै क्रेडिट कार्ड विवरण र बैंक खाता जानकारी, पनि बढिरहेको छ।

४. मालवेयर र र्‍यान्समवेयर

मालवेयर र र्‍यान्समवेयर आक्रमणहरूले कम्प्युटर र नेटवर्कलाई नष्ट गर्ने वा डाटा लक गरेर फिरौती माग्ने गर्छन्। यस्ता आक्रमणहरू विशेषगरी बैंकहरू, अस्पतालहरू, र सरकारी संस्थाहरूलाई लक्षित गर्छन्। नेपालमा यस्ता घटनाहरू कम रिपोर्ट भए पनि जोखिम भने उच्च छ।

५. डिस्ट्रिब्युटेड डिनायल अफ सर्भिस (DDoS) आक्रमण

DDoS आक्रमणहरूले वेबसाइट वा सर्भरलाई ओभरलोड गरेर सेवा अवरुद्ध गर्छन्। नेपालका सरकारी वेबसाइटहरू र टेलिकम कम्पनीहरू यस्ता आक्रमणको निशानामा परेका छन्।

साइबर खतराहरूका कारणहरू

नेपालमा साइबर खतराहरू बढ्नुका प्रमुख कारणहरू निम्न छन्:

• जनचेतनाको कमी: अधिकांश प्रयोगकर्ताहरूलाई सुरक्षित इन्टरनेट प्रयोगको ज्ञान हुँदैन। फिसिङ इमेल, नक्कली लिंक, र स्क्याम म्यासेजमा सजिलै फस्ने गर्छन्।
• कमजोर साइबर सुरक्षा पूर्वाधार: सरकारी र निजी क्षेत्रमा साइबर सुरक्षाका लागि पर्याप्त लगानी र प्राविधिक जनशक्ति छैन। सर्भरहरू नियमित अपडेट नहुने र सुरक्षा परीक्षण नहुने समस्याले जोखिम बढाएको छ।
• पुरानो कानुन: विद्युतीय कारोबार ऐन, २०६३ ले आधुनिक साइबर खतराहरू, जस्तै र्‍यान्समवेयर र AI-आधारित ठगी, लाई पूर्ण रूपमा सम्बोधन गर्न सक्दैन।
• प्राविधिक जनशक्तिको अभाव: नेपालमा साइबर सुरक्षा विशेषज्ञहरूको संख्या न्यून छ, जसले प्रभावकारी अनुगमन र प्रतिकार्यलाई असर पार्छ।
• डिजिटल डिभाइड: ग्रामीण र शहरी क्षेत्रबीच डिजिटल पहुँच र सुरक्षित प्रयोगको ज्ञानमा ठूलो अन्तर छ।

साइबर खतराहरूको प्रभाव

साइबर खतराहरूले नेपालमा निम्न प्रभावहरू पारिरहेका छन्:

• आर्थिक नोक्सानी: अनलाइन ठगी र ह्याकिङका कारण व्यक्तिगत र व्यावसायिक क्षेत्रमा करोडौंको नोक्सानी भएको छ।
• गोपनीयताको हनन: व्यक्तिगत डाटा चोरी र सेक्सटोर्सनले मानिसहरूको गोपनीयता र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पारेको छ।
• राष्ट्रिय सुरक्षामा खतरा: सरकारी सर्भरहरू र महत्वपूर्ण पूर्वाधारहरूमा हुने आक्रमणले राष्ट्रिय सुरक्षालाई जोखिममा पारेको छ।
• विश्वासको कमी: अनलाइन ठगीका कारण मानिसहरूमा डिजिटल बैंकिङ र इ-कमर्सप्रति विश्वास घट्दै गएको छ।

समाधानका उपायहरू

नेपालमा साइबर खतराहरू न्यूनीकरण गर्न निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

१. जनचेतना अभिवृद्धि

• स्कूल, कलेज, र समुदाय स्तरमा साइबर सुरक्षा सम्बन्धी शिक्षा प्रदान गर्ने।
• सामाजिक सञ्जाल र मिडियामार्फत फिसिङ, स्क्याम, र सुरक्षित पासवर्ड प्रयोगबारे जनचेतना फैलाउने।
• नेपाल प्रहरीको साइबर ब्यूरोले उपलब्ध गराएका हेल्पलाइन नम्बरहरूको प्रचार गर्ने।

२. बलियो कानुनी प्रबन्ध

• विद्युतीय कारोबार ऐन, २०६३ लाई समयानुकूल बनाएर र्‍यान्समवेयर, AI-आधारित ठगी, र सेक्सटोर्सन जस्ता अपराधहरूलाई सम्बोधन गर्ने।
• हालै दर्ता भएको ‘सूचना प्रविधि तथा साइबर सुरक्षा विधेयक’ लाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्ने, जसले कडा सजाय र साइबर अपराधको परिभाषालाई स्पष्ट गरेको छ।

३. साइबर सुरक्षा पूर्वाधारको विकास

• सरकारी र निजी क्षेत्रमा साइबर सुरक्षाका लागि लगानी बढाउने।
• सर्भरहरूको नियमित सुरक्षा परीक्षण र सफ्टवेयर अपडेट गर्ने।
• राष्ट्रिय साइबर सुरक्षा अनुगमन केन्द्रलाई थप प्रभावकारी बनाउने र क्षेत्रीय स्तरमा अनुगमनको व्यवस्था गर्ने।

४. प्राविधिक जनशक्ति उत्पादन

• विश्वविद्यालयहरूमा साइबर सुरक्षा सम्बन्धी पाठ्यक्रम सञ्चालन गर्ने।
• साइबर सुरक्षा विशेषज्ञहरूलाई तालिम र अवसर प्रदान गर्ने।

५. व्यक्तिगत सतर्कता

• बलियो र अद्वितीय पासवर्ड प्रयोग गर्ने र समय-समयमा परिवर्तन गर्ने।
• अनावश्यक लिंकहरूमा क्लिक नगर्ने र संदिग्ध इमेलहरू खोल्दा सावधानी अपनाउने।
• टु-फ्याक्टर अथेन्टिकेसन (2FA) प्रयोग गर्ने।
• नियमित रूपमा डिभाइसहरूमा एन्टिभाइरस सफ्टवेयर अपडेट गर्ने।

नेपालमा साइबर खतराहरू डिजिटल प्रविधिको विस्तारसँगै गम्भीर चुनौती बनेका छन्। सामाजिक सञ्जालमा आधारित अपराध, अनलाइन ठगी, ह्याकिङ, र मालवेयर आक्रमणहरूले व्यक्तिगत र राष्ट्रिय सुरक्षालाई जोखिममा पारेका छन्। यी खतराहरूलाई न्यूनीकरण गर्न जनचेतना, बलियो कानुनी प्रबन्ध, साइबर सुरक्षा पूर्वाधार, र प्राविधिक जनशक्ति विकास आवश्यक छ। सरकार, निजी क्षेत्र, र नागरिकहरूको संयुक्त प्रयासले मात्र नेपाललाई साइबर सुरक्षित बनाउन सकिन्छ।

साइबर सुरक्षा एक निरन्तर प्रक्रिया हो, जुन एकपटक गरेर पुग्दैन। प्रत्येक व्यक्तिले सतर्कता अपनाएर र सरकारले प्रभावकारी नीति लागू गरेर साइबर खतराहरूबाट बच्न सकिन्छ। डिजिटल नेपालको सपनालाई साकार पार्न साइबर सुरक्षालाई प्राथमिकता दिनु आजको आवश्यकता हो।