पासवर्ड सुरक्षामा ध्यान दिनुपर्ने ५ मुख्य कुरा

आजको डिजिटल युगमा, पासवर्ड हाम्रो अनलाइन पहिचानको पहिलो रक्षा पङ्क्ति हो। नेपालमा इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको सङ्ख्या १.५८ करोड (कुल जनसङ्ख्याको ५१%) पुगेको छ, र अनलाइन बैंकिङ, सामाजिक सञ्जाल, र डिजिटल भुक्तानीको प्रयोग तीव्र रूपमा बढिरहेको छ। यस्तो अवस्थामा, पासवर्ड सुरक्षा साइबर सुरक्षाको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ। कमजोर पासवर्डले ह्याकिङ, डाटा चोरी, र आर्थिक नोक्सानी जस्ता जोखिमहरू निम्त्याउन सक्छ। यो ब्लगमा हामी पासवर्ड सुरक्षामा ध्यान दिनुपर्ने पाँच मुख्य कुराहरूबारे विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौं, जुन नेपालका प्रयोगकर्ताहरूले सजिलै लागू गर्न सक्छन्।

१. बलियो र अद्वितीय पासवर्ड सिर्जना गर्नुहोस्

पासवर्ड सुरक्षाको पहिलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कदम भनेको बलियो र अद्वितीय पासवर्ड सिर्जना गर्नु हो। बलियो पासवर्डमा अक्षर (ठूला र साना), सङ्ख्या, र विशेष चिह्नहरू (जस्तै @, #, !) को मिश्रण हुनुपर्छ। उदाहरणका लागि, “N3p@l2025!” एक बलियो पासवर्ड हो, जबकि “password123” वा “ram123” कमजोर मानिन्छ।

नेपालमा धेरै प्रयोगकर्ताहरूले सजिलो पासवर्डहरू जस्तै आफ्नो जन्म मिति, फोन नम्बर, वा “123456” प्रयोग गर्छन्, जुन ह्याकरहरूले सजिलै अनुमान गर्न सक्छन्। Global Cybersecurity Index (GCI) अनुसार, कमजोर पासवर्डहरू साइबर आक्रमणको प्रमुख कारणहरू मध्ये एक हो। त्यसैले, कम्तीमा १२ क्यारेक्टर लामो पासवर्ड प्रयोग गर्नुहोस् र प्रत्येक खाताका लागि फरक पासवर्ड राख्नुहोस्।

सुझाव: पासवर्ड सिर्जना गर्न पासफ्रेज (passphrase) विधि प्रयोग गर्नुहोस्। उदाहरणका लागि, “मेरोकुकुर2025!” (MyDog2025!) एक स्मरणीय र बलियो पासवर्ड हो। साथै, एकै पासवर्डलाई Gmail, Facebook, र बैंक खातामा प्रयोग नगर्नुहोस्।

२. पासवर्ड म्यानेजरको प्रयोग गर्नुहोस्

प्रत्येक अनलाइन खाताका लागि फरक र बलियो पासवर्ड राख्नु चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ। यहाँ पासवर्ड म्यानेजरहरूले ठूलो सहयोग गर्छन्। पासवर्ड म्यानेजर एक सफ्टवेयर हो जसले तपाईंको सबै पासवर्डहरूलाई सुरक्षित रूपमा भण्डारण गर्छ र आवश्यक पर्दा स्वचालित रूपमा भर्छ।

नेपालमा eSewa, Khalti, अनलाइन बैंकिङ, र सामाजिक सञ्जाल जस्ता धेरै प्लेटफर्महरू प्रयोग हुन्छन्। यी सबैका लागि फरक पासवर्ड सम्झन गाह्रो हुन्छ। LastPass, 1Password, वा Bitwarden जस्ता पासवर्ड म्यानेजरहरूले तपाईंको पासवर्डहरूलाई इन्क्रिप्टेड रूपमा राख्छन्, जसले साइबर सुरक्षालाई बलियो बनाउँछ। यी उपकरणहरूले बलियो पासवर्डहरू स्वचालित रूपमा उत्पन्न पनि गर्छन्, जस्तै “X9#kP!mN2vL7″।

सुझाव: पासवर्ड म्यानेजरको मास्टर पासवर्ड अत्यन्तै बलियो राख्नुहोस्, र यो कसैसँग साझा नगर्नुहोस्। साथै, मास्टर पासवर्ड कागजमा लेखेर सुरक्षित ठाउँमा राख्नुहोस्। नेपालमा इन्टरनेट पहुँच सीमित भएका ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि क्लाउड-आधारित पासवर्ड म्यानेजरहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ, किनकि यिनीहरूले अफलाइन मोड पनि समर्थन गर्छन्।

३. दुई-चरणीय प्रमाणीकरण (2FA) सक्रिय गर्नुहोस्

बलियो पासवर्डले मात्र पूर्ण सुरक्षा प्रदान गर्दैन। दुई-चरणीय प्रमाणीकरण (2FA) ले तपाईंको खातामा अतिरिक्त सुरक्षा तह थप्छ। 2FA सक्रिय हुँदा, लगइन गर्न पासवर्डका साथै दोस्रो प्रमाणीकरण (जस्तै मोबाइलमा आएको कोड वा इमेल लिङ्क) आवश्यक हुन्छ।

नेपालमा Gmail, Facebook, Instagram, र बैंक खाताहरू जस्ता प्लेटफर्महरूले 2FA सुविधा प्रदान गर्छन्। उदाहरणका लागि, यदि कोही ह्याकरले तपाईंको पासवर्ड चोरे पनि, 2FA कोड बिना उनीहरूले खाता पहुँच गर्न सक्दैनन्। नेपालमा फिसिङ आक्रमणहरू बढ्दै छन्, र 2FA ले यस्ता आक्रमणहरूबाट जोगाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

सुझाव: 2FA सक्रिय गर्न आफ्नो खाताको सेटिङ्समा गएर “Security” वा “Two-Factor Authentication” विकल्प खोज्नुहोस्। SMS-आधारित 2FA भन्दा Google Authenticator वा Authy जस्ता एप-आधारित 2FA प्रयोग गर्नुहोस्, किनकि SMS ह्याक गर्न सकिन्छ। नेपालका प्रयोगकर्ताहरूले आफ्नो मोबाइल नम्बर अद्यावधिक राख्नुहोस्।

४. पासवर्डहरू नियमित रूपमा परिवर्तन गर्नुहोस्

पासवर्डहरू लामो समयसम्म उही राख्नु जोखिमपूर्ण हुन सक्छ। यदि तपाईंको पासवर्ड कुनै डाटा उल्लङ्घनमा चुहावट भयो भने, ह्याकरहरूले यो प्रयोग गर्न सक्छन्। त्यसैले, आफ्ना महत्त्वपूर्ण खाताहरू (जस्तै बैंक, इमेल, र सामाजिक सञ्जाल) का पासवर्डहरू प्रत्येक ६ महिनामा परिवर्तन गर्नुहोस्।

नेपालमा अनलाइन खरिद र डिजिटल भुक्तानीको लोकप्रियता बढ्दै जाँदा, पासवर्ड चुहावटको जोखिम पनि बढेको छ। उदाहरणका लागि, यदि तपाईंले कुनै असुरक्षित वेबसाइटमा आफ्नो पासवर्ड प्रयोग गर्नुभयो भने, यो जोखिममा पर्न सक्छ। नियमित पासवर्ड परिवर्तनले यस्ता जोखिमहरू कम गर्छ।

सुझाव: पासवर्ड परिवर्तन गर्दा पूर्ण रूपमा नयाँ पासवर्ड सिर्जना गर्नुहोस्, पुरानो पासवर्डको भेरिएसन (जस्तै “N3p@l2025” बाट “N3p@l2026”) प्रयोग नगर्नुहोस्। पासवर्ड म्यानेजरले नयाँ पासवर्डहरू ट्र्याक गर्न सहयोग गर्छ। साथै, “Have I Been Pwned” जस्ता वेबसाइटहरू प्रयोग गरेर आफ्नो इमेल वा पासवर्ड चुहावट भएको छ कि छैन जाँच गर्नुहोस्।

५. पासवर्ड साझा नगर्नुहोस् र सुरक्षित व्यवहार अपनाउनुहोस्

पासवर्ड सुरक्षा कायम राख्न, यो कसैसँग साझा नगर्नुहोस्, चाहे तिनी तपाईंको नजिकको साथी वा परिवारका सदस्य नै किन नहुन्। नेपालमा सामाजिक इन्जिनियरिङ आक्रमणहरू सामान्य छन्, जहाँ ह्याकरहरूले विश्वास जितेर पासवर्ड माग्छन्। उदाहरणका लागि, फोन कल वा नक्कली इमेलमार्फत “तपाईंको खाता ह्याक भएको छ” भन्दै पासवर्ड मागिन्छ।

साथै, असुरक्षित व्यवहारहरूबाट बच्नुहोस्। आफ्नो पासवर्ड कागजमा लेखेर सार्वजनिक ठाउँमा नराख्नुहोस्, र सार्वजनिक कम्प्युटर वा Wi-Fi मा लगइन गर्दा सावधानी अपनाउनुहोस्। नेपालका साइबर क्याफेहरूमा यस्ता जोखिमहरू बढी हुन्छन्।

सुझाव: यदि तपाईंले पासवर्ड साझा गर्नैपर्ने अवस्था आयो भने, अस्थायी पासवर्ड प्रयोग गर्नुहोस् र तुरुन्त परिवर्तन गर्नुहोस्। संदिग्ध इमेल वा म्यासेजमा आएका लिङ्कहरूमा आफ्नो पासवर्ड प्रविष्ट नगर्नुहोस्। नेपालमा डिजिटल साक्षरता कम भएका प्रयोगकर्ताहरूलाई यस्ता जोखिमहरूबारे सचेत गराउनुहोस्।

नेपालमा पासवर्ड सुरक्षाको सान्दर्भिकता

नेपालमा डिजिटल प्रविधिको विस्तारसँगै पासवर्ड सुरक्षाको महत्त्व झन् बढेको छ। टेक ब्लगहरू जस्तै TechPana र GadgetByteले पासवर्ड सुरक्षा सम्बन्धी जानकारी प्रदान गरिरहेका छन्, तर धेरै प्रयोगकर्ताहरूलाई अझै आधारभूत ज्ञानको कमी छ। विशेष गरी, ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेटको पहुँच बढ्दै जाँदा, कमजोर पासवर्डहरू साइबर अपराधीहरूको निशानामा पर्न सक्छन्।

नेपाल सरकारले साइबर अपराध नियन्त्रण गर्न कानुनहरू लागू गरेको छ, र Global Cybersecurity Index (GCI) मा नेपालको प्रगति सकारात्मक छ। तर, व्यक्तिगत स्तरमा पासवर्ड सुरक्षा अपनाउनु प्रत्येक प्रयोगकर्ताको जिम्मेवारी हो। स्कूल, कलेज, र कार्यस्थलहरूमा पासवर्ड सुरक्षा सम्बन्धी जागरूकता कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक छ।

निष्कर्ष

पासवर्ड सुरक्षा डिजिटल संसारमा तपाईंको पहिलो रक्षा रेखा हो। नेपालमा डिजिटल भुक्तानी, अनलाइन बैंकिङ, र सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले पासवर्ड सुरक्षालाई झन् महत्त्वपूर्ण बनाएको छ। बलियो र अद्वितीय पासवर्ड सिर्जना गर्नु, पासवर्ड म्यानेजरको प्रयोग गर्नु, दुई-चरणीय प्रमाणीकरण सक्रिय गर्नु, पासवर्ड नियमित परिवर्तन गर्नु, र सुरक्षित व्यवहार अपनाउनु यी पाँच मुख्य कुराहरू हुन् जसले तपाईंको अनलाइन सुरक्षालाई बलियो बनाउँछ।

नेपालका प्रयोगकर्ताहरूले यी सुझावहरू लागू गरेर आफ्नो डाटा, पैसा, र अनलाइन पहिचानलाई साइबर खतराहरूबाट जोगाउन सक्छन्। आजैबाट आफ्ना पासवर्डहरू जाँच गर्नुहोस्, आवश्यक परिवर्तन गर्नुहोस्, र अरूलाई पनि पासवर्ड सुरक्षाप्रति जागरूक बनाउनुहोस्। साइबर सुरक्षाको यो सानो कदमले तपाईंको डिजिटल जीवनमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ।